Tης Μαρίας Σπανού
Eίχαμε την τύχη προχθές, στο πλαίσιο διήμερης εκδρομής του Λυκείου των Ελληνίδων Βόλου, να επισκεφθούμε τη συγκλονιστική έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη, με τίτλο «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» με την ευκαιρία των 50 χρόνων από την αποκατάστασή της στην Ελλάδα. Η έκθεση, η οποία θα διαρκέσει έως τις 2 Φεβρουαρίου του 2025, αποτελεί ένα συνολικό εγχείρημα στο οποίο συμμετέχουν πάνω από 55 καλλιτέχνες και ομάδες καλλιτεχνών. Περιλαμβάνει 140 εικαστικά έργα, από την Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, αλλά και αφίσες, βιντεοπροβολές και performances. Για την υλοποίησή της η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου συνεργάστηκε με δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς, συλλέκτες και καλλιτέχνες στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Μεταξύ αυτών: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia – MMCARS (Μαδρίτη), Museu d’Art Contemporani de Barcelona – MACBA (Βαρκελώνη), Gulbenkian Foundation – Centro de Arte Moderna – CAM (Λισαβόνα), Foundation Ernesto de Souza – CEMES, Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – ΕΜΣΤ, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας – ΑΣΚΙ και Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης – ΜΙΕΤ.
Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη, διεθνή έκθεση που πραγματεύεται τη σχέση της τέχνης με την δημοκρατία κατά την διάρκεια μιας από τις πιο καθοριστικές περιόδους για την ιστορία του Ευρωπαϊκού Νότου, καθώς τρεις χώρες, η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ισπανία μετέβησαν από ένα απολυταρχικό καθεστώς στο δημοκρατικό πολίτευμα. Με άξονα την τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας, η έκθεση αντιμετωπίζει συγκριτικά για πρώτη φορά την πολιτική λειτουργία της τέχνης στα δικτατορικά καθεστώτα των τριών αυτών χωρών και διερευνά την ποικιλομορφία των καλλιτεχνικών αναζητήσεων, τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις, τις καλλιτεχνικές πρακτικές που γεννήθηκαν μέσα από τον αγώνα για ελευθερία, καθώς και την ενεργή κληρονομιά τους.
Στην Ελλάδα, το 1974, επτά χρόνια μετά την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας, αποτελεί την κομβική ημερομηνία για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Συγκεκριμένα, η 24η Ιουλίου αποτελεί την ημερομηνία ορόσημο για την κατάρρευση της χούντας, αφού έχει προηγηθεί τον Νοέμβριο του ’73 η εξέγερση των φοιτητών του Πολυτεχνείου, ενώ η έναρξη των διαδικασιών εκδημοκρατισμού λαμβάνει χώρα στον απόηχο του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. «Κατά την ίδια περίοδο», όπως σημειώνει στο προλογικό σημείωμα του εντύπου της διοργάνωσης η Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης και επιμελήτρια της έκθεσης Συραγώ Τσιάρα, «κορυφώνονται οι ιστορικές εξελίξεις που έθεσαν τέρμα στα συντριπτικά μακροβιότερα αυταρχικά καθεστώτα του Franco στην Ισπανία (1936/1939-1975) και των Salazar-Caetano (1933-1974) στην Πορτογαλία. Οι διαδικασίες εκδημοκρατισμού των τριών χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου εντάσσονται στο τρίτο παγκόσμιο κύμα εκδημοκρατισμού το οποίο ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1970 για να συνεχιστεί και την επόμενη δεκαετία με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενώ επιπλέον ώθηση στον εκδημοκρατισμό προσέφερε η αποαποικιοποίηση, η οποία συντελέστηκε κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960.»
Και συνεχίζει: «η συγκρότηση καλλιτεχνικών ομάδων, ο κριτικός λόγος, ο ρόλος της αφηρημένης τέχνης, η ανάδειξη του κριτικού ρεαλισμού, η τέχνη της διαμαρτυρίας μέσω της αφίσας, της χαρακτικής και της performance, η διεκδίκηση της ορατότητας του σώματος σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, καθώς και η συνολικότερη εμπλοκή της τέχνης στη δημόσια σφαίρα επισφραγίζουν το αίτημα του εκδημοκρατισμού και αποτελούν σημαντικά πεδία έρευνας».
Ουσιαστικά, η έκθεση επικεντρώνεται στις δεκαετίες του 1960 και 1970, τη μετάβαση από τα αυταρχικά καθεστώτα στα δημοκρατικά πολιτεύματα και το ρόλο των καλλιτεχνών στη διεκδίκηση των πολιτικών ελευθεριών. Αρθρώνεται δε σε τέσσερις θεματικές ενότητες:
Στην πρώτη «Αντιμετωπίζοντας τον εχθρό» η έκθεση προσφέρει ένα διαχρονικό διάλογο, εστιάζοντας στις απρόσωπες και σατιρικές φιγούρες των πολιτικών ανταγωνιστών των καλλιτεχνών που τους απεικόνισαν καθώς και τις αλληγορίες που συγκροτούν το πρόσωπο του εχθρού, που αλληλεπιδρούν με τον θεατή, είτε βρίσκεσαι μπροστά στο συγκλονιστικό έργο «Ο καταδότης» (1974) του Γιώργου Ιωάννου είτε μπροστά στην καρικατούρα του Φρανθίσκο Φράνκο- το έργο «Φράνκο» (1986) του Φερνάντο Μποτερό, δάνειο του Εθνικού Μουσείου Τέχνης από τη Μαδρίτη, που σχεδόν μας καλωσόρισε στην αρχή της έκθεσης αλλά και πολλών ακόμη καλλιτεχνών.
Στη δεύτερη ενότητα «Αντίσταση» πληθώρα εικαστικών εκφράζουν με πολιτική τέχνη τη βία, τους αγώνες και την ιστορική εμπειρία της δικτατορίας. Έργα σπαρακτικά. Στέκεσαι προβληματισμένος μπροστά στον «Άγγελο Πολεμιστή» (1976) και στο βλέμμα του ήρωα- έργο του Γιώργου Σικελιώτη, ενώ η τέμπερα σε χαρτί του Γιάννη Χαϊνη με τίτλο «Crece 21-4-1967» ανατριχιάζει.
Η τρίτη ενότητα της έκθεσης «Εξέγερση» είναι ταυτόσημη με το τί συνέβη στο Πολυτεχνείο τον Νοέμβριο του 1973. Αυτό εκφράζει πλήθος έργων και κυρίως το τεράστιο πολυεπίπεδο, έργο του Μάριου Βατζιά «Πολυτεχνείο» (1975). Ένα εξόχως συγκινητικό αφήγημα σε μια ρεαλιστική και σημειολογική απόδοση, καθώς ο δημιουργός θέτει τις ψυχές των χτυπημένων διαδηλωτών να ανεβαίνουν στον ουρανό μέσω αγγέλων μαζί με το σύνθημά τους «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία». Προβληματίζει επίσης το «Άντζελα Ντέηβις (1972) του μεγάλου χαράκτη Τάσσου, του οποίου και άλλα του έργα κοσμούν το μεγάλο αυτό εικαστικό εγχείρημα. Άλλωστε, ο Τάσσος αποτελεί έναν από τους εμβληματικούς εκφραστές της αντίστασης εκφράζοντας μαζί με την οδύνη και τον πόνο, απίστευτο δυναμισμό και ελευθερία, γι’ αυτό και η Εθνική Πινακοθήκη του είχε αφιερώσει, το 1975, μια έκθεση με εβδομήντα έργα του. Ήταν η πρώτη ηχηρή μεταπολιτευτική πράξη της Εθνικής Πινακοθήκης με μεγάλη ανταπόκριση.
Η τέταρτη ενότητα «Διέγερση» διερευνά τάσεις μετά την πτώση των δικτατοριών, αποδίδοντας τη χαρά και τη διέγερση για τις ελευθερίες που σταδιακά κατακτούνται. Μας εντυπωσίασε το σημειλογικό έργο της Πορτογαλίδας Ana Hatherly «Metáfora ‘da mão inteligente’» (1975).
Κοντολογίς, μπορεί η μεγάλη αυτή έκθεση μπορεί να γιορτάζει το μισό αιώνα από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην χώρα μας αλλά στην ουσία καθώς συνδυάζει την επικαιρότητα με την ιστορικότητα ευαισθητοποιεί και κεντρίζει. Η ανάδειξη των εκθεμάτων της ως ένα μείζον καλλιτεχνικό γεγονός μετουσιώνεται συγχρόνως σε βαθιά πολιτικό καθώς στρέφει το βλέμμα μας γύρω στον κόσμο στην επαπειλούμενη Δημοκρατία, ειδικά στη σημερινή διεθνή συγκυρία που αν μη τι άλλο, μας διδάσκει ότι δεν πρέπει να εφησυχάζουμε.
