Ιδιαίτερα διάσημος ο όρος «περιβάλλον» καθώς πολλοί τομείς, επιστήμες τον χρησιμοποιούν ευρύτατα αποδίδοντάς του βέβαια και κάθε φορά διαφορετικό «χρώμα». Κάποιος ειδικός ή και ανειδίκευτος θα μπορούσε να κάνει λόγο για πεδία ή χώρους χρησιμοποιώντας τον όρο αυτό, όπως όταν για παράδειγμα αναφερόμαστε στο περιβάλλον κοινωνικοποίησης, εργασίας, μάθησης, ζωής κλπ. Βέβαια στο «περιβάλλον των επιστημών» χρησιμοποιείται περισσότερο από ποτέ αφού η κάθε επιστήμη μελετά και πραγματεύεται με το «δικό της περιβάλλον» και με τα αντίστοιχα επιμέρους. Για παράδειγμα έχουμε το χημικό, το γεωλογικό, το κοινωνικό, το πολιτικό, το βιολογικό και βέβαια το φυσικό.
Με βάση την παράγραφο 1 του άρθρου 2 του Νόμου 1650/1986 το περιβάλλον ορίζεται ως το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες. Με βάση αυτόν τον ορισμό αμέσως καταλαβαίνουμε πως το περιβάλλον μπορεί να διαχωριστεί σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία είναι το φυσικό περιβάλλον. Αυτό συγκροτείται αποκλειστικά από συστήματα φυσικά που δεν έχουν υποστεί καμία παρέμβαση από τον ανθρώπινο παράγοντα. Αντιθέτως, η δεύτερη κατηγορία, το ανθρωπογενές περιβάλλον που συχνά καλείται και τεχνητό, αποτελείται από συστήματα που έχουν συγκροτηθεί από τον ίδιο τον άνθρωπο. Συνεχίζοντας, πολλοί δικαίως κάνουν λόγο και για μία τρίτη κατηγορία, το μεικτό περιβάλλον. Αυτή αναφέρεται σε συστήματα που υιοθετούν στοιχεία και από τις δύο προηγούμενες κατηγορίες.
Η γνώση και η κατανόηση αυτών των κατηγοριών είναι μεγάλης σημασίας για τον κατάλληλο σχεδιασμό του περιβάλλοντος. Δηλαδή για την διαχείρισή και την εκμετάλλευσή του με χαρακτήρα αειφόρο και βέβαια την βιώσιμη ανάπτυξή του. Η σημασίες της «βιωσιμότητας» και της «αειφορίας» είναι ταυτίσιμες και «ασπάζονται» ουσιαστικά την έννοια της προοπτικής, και είναι απαραίτητο ο σχεδιασμός του περιβάλλοντος να γίνεται με βάση την προοπτική. Αυτό γίνεται αβίαστα κατανοητό στις μέρες μας όπου οι συχνά, καταστροφικές επιπτώσεις της αλόγιστης εκμετάλλευσης του περιβάλλοντος χωρίς προοπτική που έχει γίνει από τις απαρχές τις βιομηχανικής περιόδου εμφανίζονται η μία μετά από την άλλη και φέρνουν τόσο τον πλανήτη μας, όσο και την ανθρωπότητα σε δυσάρεστη θέση. Ακόμη, σημαντικές για τον σχεδιασμό του βιοτικού ή αβιοτικού περιβάλλοντος είναι και οι φυσικές μεταβλητές. Μερικές από αυτές είναι το ανάγλυφο, το κλίμα, το νερό, η χλωρίδα και η πανίδα και αποτελούν εκφράσεις-κομμάτια του. Για την διαχείριση και την ανάπτυξη του περιβάλλοντος χρειαζόμαστε και τις απαραίτητες πληροφορίες για αυτό. Οι απαραίτητες πληροφορίες που χρειαζόμαστε για το φυσικό περιβάλλον κατηγοριοποιούνται θεματικά ανάλογα με την φυσική μεταβλητή στην οποία αναφέρονται.
Η φυσική μεταβλητή «ανάγλυφο» αφορά το αβιοτικό περιβάλλον και χωρίζετε σε δύο κατηγορίες, το ηπειρωτικό και το υποθαλάσσιο. Το ηπειρωτικό ανάγλυφο συγκροτείται από έντονη κατακόρυφη και οριζόντια πολυμορφία δηλαδή παρουσιάζει έντονο κατακόρυφο και οριζόντιο διαμελισμό. Αντίστοιχα και το υποθαλάσσιο ανάγλυφο εμφανίζει ποικιλία γεωμορφολογικών στοιχείων. Αυτή η ποικιλομορφία οφείλεται στις ενδογενείς και εξωγενείς δυνάμεις του «ζωντανού» μας πλανήτη που αδιάκοπα επεμβαίνουν στην επιφάνεια του. Η μετακίνηση και η αλληλεπίδραση των τεκτονικών πλακών, ο υδρολογικός κύκλος, η κίνηση της γης σε σχέση με τους υπόλοιπους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος και πολλές άλλες φυσικές εργασίες που επιφέρουν ένα μεγάλο αριθμό φυσικών φαινομένων όπως είναι τα καιρικά, τα ηφαιστειακά και στα σεισμολογικά, έχουν συντελέσει καθοριστικά στην δημιουργία του παρόντος μορφολογικού «προσώπου» της γης και θα συνεχίζουν να το κάνουν. Οροσειρές, ποτάμια, λίμνες, θαλάσσιες λεκάνες, τάφροι, νησιά, χερσόνησοι, όλα αυτά τα γεωμορφολογικά στοιχεία και πολλά ακόμα είναι αποτέλεσμα αυτών των αέναων διεργασιών και φαινομένων.
Καθότι ο άνθρωπος ζει και δραστηριοποιείται επάνω στο ανάγλυφο και αλληλοεπιδρά με αυτό, εύκολα καταλαβαίνουμε το λόγο για τον οποίο αυτή η φυσική μεταβλητή διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο για τον σχεδιασμό του περιβάλλοντος είτε κάνουμε λόγο για το φυσικό είτε για το ανθρωπογενές είτε για το μεικτό. Κάθε κυβέρνηση, κάθε μηχανικός, κάθε αρχή που σχεδιάζει για αυτό και επεμβαίνει σε αυτό, γνωρίζει πως θα πρέπει να ελέγξει πρώτα την περιοχή που το έργο θα πραγματοποιηθεί ως προς την μορφολογία και τη σύστασή της.
Η σύσταση και η βιοχημεία του εδάφους, το σχήμα, η κλίση, οι ανωμαλίες που παρουσιάζει, η εξέλιξη του μέσα στον χρόνο και η πιθανή του πορεία είναι στοιχεία που πρέπει να συμπεριληφθούν στα σχέδια του κάθε έργου, της κάθε παρέμβασης σε αυτή. Παραδείγματος χάριν, για την κατασκευή μιας γέφυρας θα πρέπει πρώτα να γίνει έλεγχος για την σταθερότητα του εδάφους στα σημεία που θα τοποθετηθούν τα θεμέλια και τα στηρίγματα, ακόμη, ένα έργο για την δημιουργία μίας αγροτικής καλλιέργειας δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί σε βραχώδεις μέρη ή σε εδάφη αμμώδεις που είναι ακατάλληλα για αγροτικές δραστηριότητες. Δηλαδή για την σχεδίαση του περιβάλλοντος με αποτελέσματα βιώσιμα και καρποφόρα είναι αναγκαίο να εξετάσουμε σε κάθε περίπτωση το ανάγλυφο της περιοχής για την οποία παρουσιάζουμε ενδιαφέρον, για τα διάφορα χαρακτηριστικά του είτε αυτά αφορούν την παρούσα μορφή του είτε την πιθανή στο μέλλον γιατί το ανάγλυφο δεν παύει άλλωστε να είναι μια μεταβλητή.
Η επόμενη φυσική μεταβλητή, το κλίμα, συνδέεται επίσης με το αβιοτικό περιβάλλον. Το κλίμα είναι μία αθροιστική έκφραση πολυετών, μέσων μετεωρολογικών συνθηκών μίας περιοχής. Οι μετρήσεις αυτών των συνθηκών αφορούν την κατάσταση της ατμόσφαιρας και των καιρικών συνθηκών της περιοχής, δηλαδή την θερμοκρασία, τους ανέμους, την βροχόπτωση, την υγρασία κλπ. Σε αντίθεση με τον καιρό που ασχολείται με τις πρόσκαιρες καιρικές συνθήκες, το κλίμα μας δίνει την μακροπρόθεσμη πληροφορία που χρειαζόμαστε για τον σχεδιασμό του περιβάλλοντος με αποτελεσματικότητα και προοπτική. Επιπλέον, είναι καθοριστικής σημασίας σε πολλά επίπεδα παρέμβασης που αφορούν τον χώρο και κατ’ επέκταση το περιβάλλον. Για παράδειγμα, για την κατασκευή αρδευτικών δικτύων αποσκοπώντας την βιοτική ανάπτυξη μίας περιοχής είναι απαραίτητες οι πληροφορίες για την μέση θερμοκρασία και βροχόπτωση του περιβάλλοντος αυτού. Ακόμη, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα έργων στο περιβάλλον με προοπτική που χρειάζεται πληροφορία από την φυσική μεταβλητή κλίμα είναι τα έργα πράσινης ενέργειας. Δεν είναι τυχαίο πως οι ανεμογεννήτριες τοποθετούνται κατά κύριο λόγο σε κορυφογραμμές, πρώτα έχει προηγηθεί μία μελέτη του κλίματος για τον προσδιορισμό περιοχών με δυνατούς και συχνούς ανέμους. Στις κορυφογραμμές, οι ρευματικές γραμμές του ανέμου συγκλίνουν ώστε ο άνεμος να είναι συχνότερος και ισχυρότερος.
Προχωρώντας, μία ακόμη φυσική μεταβλητή που συνδέεται με το αβιοτικό περιβάλλον είναι το νερό. Η παρουσία του στο περιβάλλον είναι αρκετά αισθητή και πολύμορφη. Το συναντάμε από τις θάλασσες, τα ποτάμια και τις λίμνες έως και σε καιρικά φαινόμενα και η μορφή του μπορεί να είναι υγρή, στερεή έως και αέρια. Η παρουσία του είναι καθοριστική για το περιβάλλον, ιδιαίτερα του φυσικού, αλλά το σπουδαιότερό του γνώρισμα είναι πως χωρίς αυτό δεν μπορεί να υπάρξει οποιαδήποτε μορφή ζωής, ώστε να κρίνεται στοιχείο απαραίτητο για το βιοτικό περιβάλλον. Μάλιστα το νερό είναι ο «πρωταγωνιστής» του υδρολογικού κύκλου, μίας φυσικής διεργασίας που διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην ζωή του πλανήτη μας. Η μοναδική σημασία του νερού στο περιβάλλον το καθιστά φυσική μεταβλητή από την οποία δεν παίρνουμε απλώς πληροφορία για το περιβάλλον, αλλά το χρησιμοποιούμε παράλληλα για την αειφόρο ανάπτυξη. Περιοχές αστικές, αγροτικές και ορεινές συνεχώς σχεδιάζουν και επιχειρούν έργα με τα οποία επεμβαίνουν στο περιβάλλον για την εκμετάλλευση των παροχών του νερού. Στις περιπτώσεις αυτές είναι που η πληροφορία της ποσότητάς και της ποιότητάς του είναι αναγκαίες για να σχεδιάσουμε και να εκμεταλλευτούμε το περιβάλλον με βάση την αρχή της βιωσιμότητας. Έτσι θα μπορέσουμε να αποφύγουμε την εξάντλησή του ή ακόμη και την μόλυνσή του και να μην χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε δυσάρεστες καταστάσεις έλλειψης. Βέβαια το νερό ως φυσική μεταβλητή λαμβάνει μέρος σε πολλές φυσικές διεργασίες που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα στο ανθρωπογενές περιβάλλον. Επομένως, στον σχεδιασμό του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος πρέπει όχι μόνο να το λαμβάνουμε υπόψιν ως έναν πολύτιμο πόρο άλλα και ως έναν παράγοντα που επηρεάζει το περιβάλλον με τρόπο που πολλές φορές δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Για παράδειγμα, θα ήταν σοβαρό λάθος να κτιστεί ένα σύμπλεγμα κατοικιών πάνω σε ένα μπαζωμένο ρέμα χωρίς την εκτενή εξέταση του κινδύνου που μπορεί να προκύψει από μια απορροή μεγάλης μάζας νερού και πιθανότατα και ιζημάτων κατά την διεύθυνση του ρέματος, στην περίπτωση πολλών χιλιοστών βροχόπτωσης.
Οι δύο τελευταίες φυσικές μεταβλητές αναφέρονται στο βιοτικό περιβάλλον. Η χλωρίδα και η πανίδα είναι εκφράσεις του περιβάλλοντος που βρίσκονται παντού και αλληλοεπιδρούν με αυτό. Επιπλέον, μαζί με το νερό, είναι φυσικές μεταβλητές που από τις απαρχές της προϊστορίας ο άνθρωπος τις χρησιμοποιεί για την επιβίωσή του. Η χλωρίδα χαρακτηρίζει το σύνολο των φυτών που φύονται στη γη, και αντίστοιχα η πανίδα χαρακτηρίζει το σύνολο των ζώων. Κατά τον σχεδιασμό του περιβάλλοντος ο ανθρώπινος παράγοντας χρειάζεται να σέβεται την πανίδα και την χλωρίδα ενός τόπου. Διάφορα στοιχεία βλάστησης, δάση, λιβάδια, βαλτότοποι, βοσκοτόπια, άγρια ζωή, στοιχεία που μας υπενθυμίζουν την παρουσία των δύο αυτών φυσικών μεταβλητών στο περιβάλλον και που επηρεάζονται άμεσα από τα έργα που πραγματοποιούμε. Μία οδός για παράδειγμα, που διέρχεται από περιβάλλον φυσικό, χωρίς την διορατική εξέταση των συνεπειών που πιθανών να επιφέρει σε αυτό, μπορεί να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στην άγρια ζωή του τόπου, πράγμα ανεπιθύμητο όταν θέλουμε να μιλάμε για σχεδιασμό με προοπτική και σεβασμό προς το φυσικό περιβάλλον και ειδικότερα την βιοποικιλότητα. Η πληροφορία από την πανίδα και την χλωρίδα για το περιβάλλον δεν είναι σημαντική μόνο για την πρόληψη καταστροφικών ανθρώπινων ενεργειών προς αυτές ή για την αειφόρα διαχείρισή τους. Την χρειαζόμαστε επίσης και για την εκμετάλλευσή τους με σκοπό την ανάπτυξη. Πολλά έργα εμφύτευσης πραγματοποιούνται είτε στο φυσικό, είτε στο τεχνητό, είτε στο μεικτό περιβάλλον. Αναδασώσεις, προσθήκη πράσινου στις τσιμεντουπόλεις και άλλες ενέργειες που αποβλέπουν στην «πράσινη ανάπτυξη» χρειάζονται ως βάση για την πραγμάτωσή τους πληροφορίες από την πανίδα και την χλωρίδα που αφορούν τα είδη που μπορούν να αναπτυχθούν στις ζητούμενες συνθήκες, τον φυσικό περίγυρο, την εξέλιξη του οικοσυστήματος κ.α.
Αξίζει τέλος να σημειωθεί πως, οι φυσικές μεταβλητές αλληλοεπιδρούν σημαντικά μεταξύ τους. Πράγματι, παρατηρούμε συνεχώς το πώς η ροή του νερού αλλάζει μέσω της διάβρωσης ή των ιζημάτων το ανάγλυφο, ή το πώς το κλίμα επηρεάζει την χλωρίδα και την πανίδα, ή ακόμη το πώς κατά τον υδρολογικό κύκλο το νερό αλλάζει μορφή με την κατανάλωση ενέργειας που παρέχεται από τον ήλιο η οποία παίζει σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια κυκλοφορία της ενέργειας και επηρεάζει αποφασιστικά το κλίμα κλπ. Υπάρχει μία καθολική όμορφη σύνδεση. Επομένως θα συνιστούσε μεγάλο λάθος κατά τον σχεδιασμό του περιβάλλοντος να μην εξεταστούν οι πληροφορίες από όλες τις φυσικές μεταβλητές. Όμως, ακόμα μεγαλύτερο λάθος θα ήταν να γίνει ο σχεδιασμός χωρίς προοπτική και είναι δυστυχώς γεγονός πως κατά την βιομηχανική περίοδο και ύστερα, ο ανθρώπινος παράγοντας προκειμένου να δημιουργήσει την κοινωνία που επιθυμεί δεν έχει παρά μόνο κάνει κατάχρηση του φυσικού πλούτου. Η Αμερικανή ανθρωπολόγος «Margaret Mead» πολύ σωστά είχε αναφερθεί σε αυτό το φαινόμενο με μία προειδοποίηση: «Δεν θα υπάρχει κοινωνία εάν καταστρέψουμε το περιβάλλον».
Του Χρήστου Καλαντζή προπτυχιακού φοιτητή στο τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
Πηγή: envinow.gr
